بررسی بیابان‌زدایی و خشکسالی از قاب علم/ افزایش بیابان و نشست زمین نتیجه ناسازگاری با طبیعت است

خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ گروه علم و فناوری: نرخ فرونشست زمین در ایران بیش از ۵ برابر متوسط جهانی، کسب رتبه چهارم ایران در رخداد‌های فرونشست و درگیری ۲۹ استان کشور با پدیده فرونشست آمار‌هایی است که زنگ خطر را از سال‌های قبل برای بیابانی شدن کشور به صدا درآورده است.

فلات مرکزی ایران یکی از معروف‌ترین مناطق خشک جهان محسوب می‌شود. کشور ایران با مساحت یک میلیون و ۶۴ هزار کیلومتر مربع در جنوب غربی آسیا و در نوار خشک جهان واقع شده که حدود ۸۰ درصد از کل سرزمین ایران از آب و هوای خشک و نیمه‌خشک برخوردار است؛ به این ترتیب کشورمان در معرض خطر پیشروی بیابان‌ها قرار دارد. کویر لوت و دشت کویر از بیابان‌های اصلی و بزرگ ایران به شمار می‌رود.

از جمله آمار‌های دیگری که در زمینه بیابان‌زایی ایران وجود دارد می‌توان به بالاترین نرخ فرونشست زمین در کشور اشاره کرد که در بهرمان استان کرمان با نرخ فرونشست ۴۲ سانتی متر در سال به وقوع می پیوندد.

در مجاورت دریاچه‌ها و تالاب‌ها فرونشست رخ داده و در صورت عدم کاهش تنش آبی و فشار بر آب‌های زیر زمینی، شاهد خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها خواهیم بود.

علاوه بر فرونشست زمین، ایجاد کانون و طوفان‌های گرد و غبار از دیگر پیامد‌های بیابان‌زایی است که اکنون دامنه این طوفان‌ها به کلانشهر تهران نیز رسیده است؛ طوفان‌های ۱۲۰ روزه سیستان به ۱۶۰ روز افزایش یافته که دلیل آن خشک شدن هیرمند است.

همچنین از حدود ۱۱ سال پیش تاکنون به دلیل قطع رودخانه هیرمند و خشک شدن بستر دریاچه هامون، استان سیستان و بلوچستان با بحران خشکسالی روبه‌رو شده و منطقه‌ای که در گذشته به "انبار غله ایران" معروف بود اکنون با از بین رفتن کشاورزی، دامپروری و صید و صیادی دست به گریبان است.

۲۷ خرداد روز جهانی بیابان زدایی

در این راستا می توان چنین انگاشت که بیابان‌زایی در کنار دو چالش بزرگ "تغییر اقلیم" و "کمبود آب شیرین" به همراه از دست رفتن تنوع زیستی، به عنوان بزرگترین چالش توسعه پایدار شناخته شده است.

بر این اساس کنوانسیون جهانی مقابله با بیابان‌زایی سازمان ملل متحد (UNCCD) با هدف ایجاد مشارکت جهانی برای معکوس کردن و جلوگیری از بیابان‌زایی، تخریب زمین و کاهش اثرات خشکسالی در مناطق آسیب دیده به منظور کاهش فقر و همین طور حمایت از محیط زیستی پایدار در سال ۱۹۹۴ تأسیس شد و روز ۱۷ ژوئن برابر با ۲۷ خرداد ماه را به عنوان روز مبارزه با بیابان‌زایی اعلام کرد.

مرتضی شیخ در گفتگو با خبرنگار علم و فناوری آنا، با بیان اینکه ایران از نظر جغرافیایی در کمربند بیابانی کره زمین قرار گرفته است، گفت: با توجه به جایگاه جغرافیایی ایران و گرم‌تر شدن زمین، عوارض ناشی از خشکسالی در ایران شدیدتر است و فرونشست زمین و طوفان‌های گرد و غبار از عوارض شرایط خشکسالی به شمار می‌رود.

به اعتقاد رئیس مرکز پژوهش‌های کاربردی سازمان زمین‌شناسی، پدیده فرونشست تقریبا در بیشتر دشت‌های کشور گسترده شده و این در حالی است که می‌توانیم با اصلاح الگوی مصرف و تغذیه آبخوان‌ها آن را کنترل کنیم.

شیخ خاطر نشان کرد: با توجه به قدرت طبیعت، در مواجه با خشکسالی، "سازگاری" با آن بهترین راهکار است.

ناسازگاری با طبیعت و پیامدهای آن

رئیس مرکز پژوهش‌های کاربردی سازمان زمین شناسی با اشاره به سابقه خشکسالی در کشور، اظهار کرد: پیشینیان ما با بهره برداری متناسب از منابع به طور مثال احداث قنات‌ها خود را با این شرایط سازگار کردند و بر اساس ظرفیت‌های سرزمینی اقدام به توسعه محیط خود کردند، ولی اکنون توسعه نامتناسب منجر به بهره بر برداری بی رویه از منابع طبیعی شده است.

وی شرط سازگاری با شرایط خشکسالی را آمایش سرزمین، اصلاح الگوی مصرف و کشت دانست و ادامه داد: در شرایط فعلی بهره برداری ما از منابع طبیعی به گونه‌ای است که شیب تغییرات به سمت خشک‌تر شدن را افزایش می‌دهیم، ولی در دنیا الگو‌های مناسب مصرف عرضه شده است.

تاثیر کلانشهر‌ها از فرونشست

شیخ با بیان اینکه در کشور به طور عموم رویکرد‌های سنتی برای مقابله با بیابان زایی وجود دارد اضافه کرد: فرونشست یکی از عوارض ناشی از خشکسالی و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی است که در حال حاضر بیشتر دشت‌های کشور به جز مناطق خاصی از شمال کشور، درگیر فرونشست هستند.

وی تاکید کرد: مناطق پایین دست دشت‌ها که حاوی رسوبات دانه ریز هستند، محل تحت تاثیر فرونشست ناشی از برداشت بی رویه آب‌های زیر زمینی هستند.

رئیس مرکز پژوهش‌های کاربردی سازمان زمین شناسی ادامه داد: شهر‌هایی مانند اصفهان در مناطقی واقع شده‌اند که فرونشست زمین بر روی آن اثرگذاشته و همچنین جنوب تهران نیز متاثر از پدیده فرونشست زمین است.

وی با تاکید بر اینکه پدیده فرونشست تقریبا در بیشتر دشت‌های کشور گسترده شده است، گفت: این در حالی است که می‌توانیم با اصلاح الگوی مصرف و تغذیه ابخوان‌ها آن را کنترل کنیم.

کانون‌های گرد و غبار

رئیس مرکز پژوهش‌های کاربردی سازمان زمین‌شناسی با تاکید بر اینکه هر چه خشکسالی تداوم پیدا کند و از منابع آب‌های زیر زمینی بی رویه استفاده کنیم، مناطق بیابانی گسترده‌تر خواهد شد، افزود: اگر ما زمین را از پوشش گیاهی تهی کنیم و رطوبت زمین را کاهش دهیم، سطح بیابان‌های کشور را توسعه داده‌ایم.

وی خاطرنشان کرد: وسعت کانون‌های گرد و غبار در کشور بیش از ۳۵ هزار کیلومتر مربع واقع در ۱۷ استان مرکزی، شرقی و همچنین جنوب خوزستان است ضمن آنکه ایران متاثر از کانون‌های خارجی گرد غبار به ویژه در استان‌های غربی و حتی استان گلستان است.

به گفته وی دشت‌های واقع در جنوب تهران و ورامین، همچنین جنوب آبیک (صالحیه) در استان‌های قزوین و البرز به عنوان نزدیک‌ترین نقاط به پایتخت، مستعد تولید گرد و غبار هستند.

راهکار‌های مقابله با بیابان‌زدایی

شیخ با اشاره به راهکار‌های مقابله با گرد و غبار، گفت: در کنار استفاده از روش‌های زیستی، از آنجایی که ایران از نظر دریافت انرژی خورشیدی در شرایط جغرافیایی مساعدی قرار دارد، بررسی پهنه‌های مستعد گرد و غبار جهت احداث نیروگاه‌های خورشیدی پیشنهاد می‌شود؛ پنل‌های خورشیدی در کنار تولید انرژی می‌توانند به عنوان باد شکن غیر زنده جهت کاهش سرعت باد در سطح زمین و جلوگیری از انتشار گرد و غبار عمل کنند.

وی تثبیت خاک توسط مالچ‌های معدنی را از دیگر راهکار‌های مهار گرد و غبار ناشی از شرایط خشکسالی دانست.